Historia Parafii

Zarys historyczny Parafii Św. Mateusza w Starogardzie Gdańskim

Kościół św. Mateusza w Starogardzie Gdańskim

Jest najstarszym świadkiem dziejów Starogardu. Jego historia wpisała się w burzliwe dzieje miasta. Wprawdzie najstarsza świątynia na tym terenie powstała na włościach rycerskiego zakonu Joanitów po prawej stronie Wierzycy już ok. XII wieku, ale to fara pozostała do dziś „matką kościołów” starogardzkich.

Jej budowę rozpoczęto po osiedleniu się rycerzy zakonu krzyżackiego na lewym brzegu Wierzycy, które to ziemie nabyli od Święców w 1305 roku. Natychmiast przystąpili oni od obwarowania osady i wzniesienia w obrębie murów obronnych gotyckiej świątyni o bazylikowym układzie architektonicznym. Prace te trwały najprawdopodobniej od 1309 roku i w ich efekcie powstała najstarsza część kościoła (obecnie prezbiterium). Ukończono trzynawową budowlę ok. 1350 roku. Zwarty czteroprzęsłowy korpus ceglany pięty został łukami odporowymi i oflankowany przyporami, z których zachodnia skarpę uformowano w wieżę schodową. Warunki terenowe nie pozwoliły na wzniesienie typowej dla kościołów gotyckich wierzy, toteż przez wszystkie wieki dzwony kościelne umieszczono w stojących osobno przy kościele dzwonnicach. Obecną zbudowaną w 1996 roku, przenosząc na jej szczyty zabytkowy wiatrowskaz w roku 1645. Na przestrzeni dziejów kościół nękały pożary, od których największe szkody poniósł w 1461, 1484 i 1655 roku, najprawdopodobniej wtedy tracąc bezpowrotnie ceglane sklepienie prezbiterium i nawy głównej.

Kościół pierwotnie nosił wezwanie Najświętszej Maryi Panny, jednak w okresie reformacji zagarnęli go protestanci, trzymając do 1599 roku, kiedy to bp Hieronim Rozrażewski odzyskał świątynię dla katolików. Już wtedy nosiła ona wezwanie św. Mateusza. Ozdobą ceglanej budowli są okazałe szczyty zdobione ażurowymi prześwitami, sterczynami i maswerkami. – zwartą bryłę kościoła urozmaicają dwie boczne kaplice wzniesione w XVII wieku: południowa z 1650 roku ku czci Przemienienia Pańskiego i północna z 1658 roku pw. św. Barbary. Po regotyzacji świątyni na przełomie XIX i XX wieku i dobudowaniu neogotyckiej kruchty zachodniej, jej kształt zachował się bez zmian do chwili obecnej. W latach 1988-2000 kościół został w całości gruntownie odrestaurowany.

W historii kościoła św. Mateusza najdramatyczniejszy okres wiąże się z potopem szwedzkim, kiedy to w 1655 roku ucierpiał on od najeźdźców, a w samym mieście całkowitemu zniszczeniu uległy pozostałe kościoły i kaplice. Szczególnie wzniosłe chwile przeżyła podczas obrad w Starogardzie konfederatów pomorskich, którzy w świątyni zaprzysięgli akt konfederacji 27 sierpnia 1769 roku. Nieomal cudem kościół ocalał podczas wielkiego pożaru miasta 22 sierpnia 1792 roku. Przez krótki okres przy probostwie tym usytuowany był oficjant – personalnie związany z osobą ks. kanonika Jana Kazimierza Bastkowskiego (+1804), oficjała gdańskiego i pomorskiego.

W XIX stuleciu wokół fary skupiało się życie religijne starogardzian: powstało Towarzystwo Śpiewu św. Cecylii (1888 r.), rozpoczęło działalność charytatywną Zgromadzenie Sióstr Elżbietanek (1891 r.), a na przekazanych przez ks. J. Blocka w 1903 roku wzniesiono „klasztorek” – szpital z domem zakonnym. Bardzo dramatyczny okres rozpoczął się wraz z wkroczeniem do miasta hitlerowskich okupantów. Na ich żądanie jeszcze we wrześniu 1939 roku zmuszony został do opuszczenia swej parafii ks. prałat Antoni Henrych Szuman, zamordowany 2 października 1939 roku w Fordonie. Jego następca, administrator ks. Bolesław Dąbrowski, został rozstrzelany wraz z innymi kapłanami 16 października 1939 roku w Lesie Szpęgawskim. Znacznemu ograniczeniu uległo życie religijne, a wskutek eksterminacyjnej polityki władz hitlerowskich ucierpiało duchowieństwo, jak też członkowie bractw i stowarzyszeń kościelnych.

Po zakończeniu działań kościelnych w 1945 roku ks. Paweł Wiecki rozpoczął systematyczne prace przy odbudowie zniszczeń kościoła (wzniesienie z ruin kaplicy Przemienienia Pańskiego), jakie powstały w lutym i marcu tr. Podczas nalotów bombowych i ostrzału artyleryjskiego w czasie walk frontowych. Główne prace renowacyjne w latach 1954-1958 i 1988-200 pozwoliły odkryć w pełnym wymiarze piękno najstarszego zabytku w Starogardzie.